J. Botke over de bouw van cichorei

De sûkerei

De sûkerei wurdt ferboud om de woartel; yn de woartel sit in soarte fan molke, dy't alderhande stoffen ynhâldt, û.o. in bittere stof, in glukoside, dêr't it om giet. Yn 't earste jier ûntstiet in tsjûke woartel, dy't ek in fikse lingte krije kin. Op 'e kop fan 'e woartel sitte in hiel soad blêden : it lof, de woartelrozet. Yn 't twadde jier groeit de kop fan 'e sûkereiwoartel út en levert in lange, útspriede stâlle, fol mei blauwe blommen. Dizze blommen binne eigenlik gjin blommen, mar blomkjessentsjes, dy't elts in grut tal blommen befetsje.

Foar de bou fan 'e sûkerei wurdt it lân meast hakke, mar ek wol ris ploege. Sûkerei moat sterk lân ha; der moat dus goed bedonge (=bijgemest) wurde. Troch dit sterke bedongjen hat men it oare jier dan bêst ierappellân; de ierappels kinne folop har gerak krije út it plantefiedsel, dat oerbleaun is. In oar foardiel fan 'e sûkereibou is, dat it lân omraak skjin hâlden wurdt en dat men it hjerstdeis (in de herfst) mei it dollen flink Ios makket.

Arbeiders bouden faak op de iene helte fan it stikje lân dat sy hiene sûkerei en op de oare helte ierappels; it jier dêrnei oarsom.

Nei it hakjen of ploegjen wurdt it lân eide (=eggen, fijnmaken van kluiten door er een stok met punten doorheen te trekken).

Dan komt de sleep der oer; dit is in planke mei 4 balkjes en in lange stok, dêr't in dwersprikke troch stutsen is; de sleper lûkt de sleep achter him oan, de hannen heech op 'e rêch. By it slepen komt it der op oan, om de nije furgen (=geulen) moai neist de oare te lûken, net te fier ôf en net te ticht by, en moai lyk op; de sleper hat dêrfoar it each stiif op in fêst punt rjuchte. De fuorgen wiene sa'n 30 cm. fan inoar af.

Yn de fuorgen wurdt no siedde mei it kroadsje; dit is it kroadsjerinnen. It kroadsje is in soarte fan bos mei gatsjes, dêr't in tsjeltsje omhinne sit. Dy bos sit it sied yn; men hâldt safolle gatsjes iepen, dat krekt safolle sied út de bos rûgelet, as men yn de fuorgen hawwe wol; de oare gatsjes wurde tichtmakke. Efter oan it kroadsje sit in klauke, om it sied wat te bystopjen (=bedekken).

Sjiddersark foar sûkereibou. A. De sleep. B. Fan ûnderen sjoen. C. It kroadsje mei it klauke.

Dan wurde de rigen trape en as dit dien is, dan is it siedzjen klear. Gewoanlik hat men ien sleper, twa kroadsjerinders en trije of fjouwer trapers of traapsters. It kroadsjerinnen is net it makkelikste wurk; men wol it jûns wol leauwe (je voelt het 's avonds wel!), as men de hiele dei kroadsjeroun hat.

Wat de fierdere bewurking oangiet, wurdt it lân in kear as trije skoffele en in kear as trije wjûd (gewied - het onkruid wordt eruit gehaald).

It wie in aardig gesicht as sa'n 30, 40 of 50 wjûders oer de grûn kroepen, om alle túchjes dêrút te heljen. Sa'n kliber wjûders wier in boom; sy stiene ûnder it tafersicht fan in hounebaas (hondenbaas - hele strenge baas), dy't der efteroan roun en soarge, dat der wat dien waard.

Gie de boom nei in oar stik te wjûden, dan wier dat in hiele tocht en foar it fermaak blies ien dan op 'e hoarn. Ek waard it fokale diel fan it konsert net ferwaarloazge; sy koene merakel  sjonge (er werd ook flink bij gezongen), mei prachtige halen; wat mear halen, wat moaier. De sang behannele faak in alderfreeslikst drama.

,,En se hebben hem so freeselijk geslagen,

„It bloed dat liep hem fan syn lichaem af" ensafh.

Metten sy in oare boom ('kwamen ze een andere groep wieders tegen'), dan fleach wol it skelwurd: „laerjeboom" fan de ien nei de oare, en it sprekt, dan kaam der rúzje en gie it faak om liif en libben. Wiene sy wer te plak, dan waard de hoarn oan in beam hongen.

Wy komme by de byskriuwing fan 'e Westerein noch efkes op 'e boom werom.

Faak siedde men sawat om maaie hinne; ek wolris in wike of twa foar maaie. Men dolde fan heal septimber ôf oan Sinteklaas ta, ek noch wol ris letter, want it koe wêze, dat de al earder oanbrochte woartels yn it nijjier noch net droech wiene en dan moast men mei it dollen fan de oare sa lang wachtsje. Men liet se leaver yn it lân sitte, dan se by froast boppe de grûn te hawwen, want yn it lêste gefal ferfrearen se faak (vroren ze stuk) en waarden se samar wei; foaral as sa'n bult ûnder de snie kaam te sitten; men moast dan teiwaar ôfwachtsje; troch it beferzene sniewetter wiene se dan alhiel bedoarn; yn skjinne winters gie it noch al. - Men begrypt dus wol, dat it ien en oar by de rispinge (=oogst) noch al ûngelyk wie, ôfhinklik fan hoe´t it waar west hie.

Inkelde woartels liet men wol sitte, om dizze as setwoartels te brûken. Dizze moasten dan it oare jier sied foarmje. Maaitiids dolde men se út; de bêsten waarden útsocht en dizze waarden set.

It barde ek wol, dat inkelden op 'e heap yn it each foelen; men hâlde dizzen dêr út, sette se yn 'e grûn, die wat ierde dêr oer hinne en liet se dan de winter yn it kûltsje sitte.

By it dollen waard it lof ôfspield mei de lep (= een soort schep) en dat Iof kaam ûnder yn 'e goatte. Dolde men yn septimber, dan hie men hiel wat Iof; yn oktober stoar it mear en mear ôf en waard it faak noch mar in bytsje.

Hjerstmis (in de herfst) wounen de woartels noch wol in stik oan, mar de deugd (=kwaliteit), it gehalte waard minder, en al krige men dan ek grutter massa, it gewicht fan 'e woartels sels waard minder, hoe letter it yn 'e tiid waard. Dit liket miskien wol frjemd, mar men moat it sa begripe, dat se noch wol oanwounen, mar dat it boumateriaal hjirfoar foar in diel út 'e opslachstoffen nommen waard, dy't yn 'e simmer yn 'e woartel opheape wiene., Men koe dit merke, as se yn 'e wask kamen : de woartels sonken yn septimber sa nei ûnderen; dy't yn 'e lette hjerst dold wiene, dreauwen wol ris efkes.

De dolde woartels waarden mei koeren fol op 'e wein droegen; de foarman brocht se nei de wask. Hjir waerden se ôfladen mei in gripe, dy't yn 'e lettere jierren knobbels op de punten hiene, en op in heap smiten.

Net alle sûkereifabriken hiene sa'n wask; yn dit gefal smiet men de woartels yn in sleat, om se skjin te krijen.

De waskers smieten de waskbakken fol, dy't yn 'e fekken (= vakken) fan 'e wask dreauwen. Dizze fekken wiene mei hout opset. De waskbakken hiene ûnder latten; hjir koe de modder tusken troch nei ûnderen falle. Oan eltse kant fan de bak stie in wasker, in Iear om de iene foet, om mei in túnklauwe de woartels wat hinne en wer te triuwen; dit diene sy op 'e mjitte (dit deden zij op de maat). Wylst de woartels op dizze wize ûndertusken skjin waarden, wie de bak oan 'e oare ein fan 'e wask kommen. De skjinne woartels waarden útskept en kamen tusken sketten te lizzen ; de woartels fan eltse waskbak waarden apart hâlden. De oare deis, as de woartels aI wat droege wiene, moasten se oplevere wurde.

De eigener of syn fertsjinwurdiger kaam; de woartels kamen yn platte rûne fetten mei sa'n fjouwer hânseltouwen of yn koeren; dizze waarden op in platte kroade set, dy't mar in lyts opstekje hie en nei de wager riden ; de wager woech de ynhâld, dy't dêrnei nei boppen brocht of takele waard.

Dan kaam it feest; de man, dy 't ôflevere hie, moast traktearje. It wier op sa'n stuit drok yn 'e tapkeamer fan 'e herberge "Jelle, in flesse brandewyn", wier it dan. Want minder koe men net jaan. "Ha jimme ôfwoegen ?" wier dan de fraach, dêr' gjin andert op hoegde te folgjen.

Al de fabrykslju krigen har part, de waskers, de wage, de stokers. Op sa'n dei waard der hiel wat dronken of ôfsûpt kin men better sizze.

No begûn it snijen. Yn in stampbak mei platte kanten waarden de woartels yn lytse stikken stampt mei it stampmês, in grut en swier ynstrumint mei ferskillende messen oan de ûnderkant. Letter hat de snijmasine (hânkrêft) dit wurk oernaam. De sneine woartels (gesneden wortels) kamen yn 'e souwe, dy't oan kettings ophongen wier en hinne en wer steat waard; de stikken, dy't goed fan grutte wiene, foelen troch de latten, wylst de oare wer yn 'e stampbak dien waarden.

Fan de souwe kamen de woartelstikken op 'e iest (sprek út: jist) hjir waarden se bleatsteld oan de waarmte fan in turffjûr, dat der ûnder baarnde.

Sa'n iest wier in fjouwerkante skoarstien, dy't nei boppen ta wider útrûn en in eintsje boppe de soudersflier útkaam; hjir wier der in flier yn lein fan ieststiennen (14 X 14 stiennen) grutte estrikken, mei in great tal gatsjes, dy't fan ûnderen wider wiene as boppe. Yn dizze droechbakken waarden de stikken sneine of stikken stampte sûkereiwoartels smiten. Ûnder yn de skoarstien siet in binneskoarstien : it toerke; hjiryn wie in ruster mei in turffjoer; dizze binneskoarstien wie ôfsletten mei in stiennen kap, dy't sa metsele wie, dat der grutte iepeningen tusken de stiennen bleauwen: de douwegatten; tusken dizze binneskoarstien en de eigentlike iest der om hinne, wie noch frijwat romte; dizze romte stie ûnder troch twa tocht- of fyn gatten mei de bûtenwrâld yn ferbining.

De waarme reek kaam troch de gatsjes fan de ieststiennen op 'e souder en hjir hearske dan ek in atmosfear, dêr't men wat oan wenne moast. De mannen, dy't yn dy hege temperatuer wurken, hiene fansels de boppeklean útdien; sy stiene dêr yn 't reade baaien himd en yn de brune beverse ûnderbroek mei flappe en bantsjes ûnder oan 'e boksen. Sy hiene faken toffels oan en soms in âlde pet op en seagen der noch al wat spoekeftich (=spookachtig) út.

Yn 't fabryk wier faak in apart keammerke, dêr't sy wer wat op har ferhaal komme koene en op in bank dan wol in tukje namen. As ark hiene de droegers kearskeppen, platte skeppen mei lange stokken, om de woartels te kearen, sa dat alle kanten mei de hite reek yn oanreitsing kamen. Om net al te folle lêst fan 'e reek te hawwen, liet men it fjoer goed baarne, foar 't men mei it kearen begûn. It fynguod of tochtfyn foel troch de gatsjes fan de ieststiennen hinne, kaam yn 'e mantel en koe dan troch de fyngatten der út helle wurde. Om te soargjen, dat it net yn it fjoer foel, lei op it toerke wol in stik stoart. Dit fynguod betelle mar heal jild of soms noch minder. As de stikken sûkereiwoartels troch it rikjen hurd en droech wurden wiene, neamde men se beane. In oere of 12 bleauwen de woartels yn 'e droechbakken.

Men hie yn 'e greate fabriken in nacht- en in deiploech. By it ôflossen waard de berette sûkerei (de chichorei dy't klear wie), de beane dus, ôfdroegen. Se kamen earst yn balen, om hjir yn ôf te koelen; letter waarden dizze lege op 'e droechsouder. Hjir moasten se sa no en dan ris omset wurde. Hjir waarden se noch ris goed trochsocht nei de teie stikken, de pysten ; dit wier it pystsiikjen; dizze pysten kamen foaral foar, doe 't men noch stampte en net snie; letter by it baarnen wiene de branderijen der mei oan; de sûkerei waard der wat fellich troch, it like dan, dat der bedjer yn siet.

It fierdere bedriuw spile him net ôf yn Dantumadiel, mar yn Ljouwert of, Dalfsen of Grins of Marum, dêr't greate sûkereibranderijen wiene. (Der wier ek noch ien by Dokkum, yn Sybrandahûs, dus yn Dantumadiel).

Men sei wolris : „dêr moat mar in stikje Marum by de kofje", dit wier dan de sûkerei.

Wiene de beane net al te prizich (bracht de chichorei niet veel geld op, omdat de prijzen laag waren), dan liet men, as it koe, se wolris in winter sitte.

Yn 'e sûkereibranderij kamen de beane yn greate kûgelbranders, dy't roundraaiden yn grutte silinders, dêr't fjoer yn baarnde. - Dêr waard noch wol wat oalje of riezel by dien. It wetter, dat noch yn de beane siet, waard dan útdampt; de wâlm út de branders waard op 'e ein wat blauwich en dan wier it baarnen berêden. Men baarnde do op it gesicht. Lette brûkte men mûnstersstekkers, om te sjen, ho fier it dêrmei stie. It wetter wier der dan úthelle en in 75 % fan it gewicht bleau oer. Fan de 1000 kilo woartels hie men 250 kilo beane krige en 187 kilo sûkerei.

Yn earder tiden waard de ynhâld yn karkes nei bûten riden en ûnder in ôfdak ôfkuolle; mar letter hie men koelbakken, dêr't in fentilator de waarme loft út sûge.

De beane wiene troch it baarnen spikerhurd wurden. Se moasten sa in etmiel stean bliuwe. Dêrnei waarden se hiel fyn meald. Foar Ynjen woe men wat grouwer korrel, dit produkt hjitte filter. Behalve de filter krige men noch trije produkten: de Pékofje; de grize en de blauwe sûkerei.

It mealde poeier kaam yn pakjes. De Pékofje koe dalik yn 'e hannel brocht wurde; de oare sûkerei kaam earst yn in dampe kelder op houten rakken, dêr't wetter ûnder troch rûn. De sûkerei naam dan wetter op en waard wat smeudich (smeuïg) Se ûndergyng in soart fan fermintaasje, dy't de lekkere rook better útkomme liet. Yn dizze kelders bleau de sûkerei in 6 moannen. De blauwe sûkerei wier wat sêfter baarnd as de grize, it wie de bêste kwaliteit.

De soarten

Men boude hjir earst de Fryske sûkerei, letter kamen de Maagdeboarger spitskoppen, noch letter de smouters. Dizze waarden wol op ienlingen set, sy hiene in model as in sûkerbyt; de beane wiene blanker, om't er nei ferhâlding minder fan 'e dûnkere hûd yn siet.

Men brûkte 1½ kilo siedsied it pounsmiet; wat mear nei it suden om Burgum hinne, hâlde it mei in kilo op. De opbringst wier yn it earstoan : 600 â 700 poun (½ kg) it lepsen, letter 1000 poun dus 18000 poun it pounsmiet. - De priis wier ƒ12,50 - ƒ18.- de 1000 kg.

Fan sykten yn it gewaaks hie men net folle lêst. By it opkommen koene lytse grize slakjes der noch wolris oan frette. Yn it winterguod sieten wolris swarte stikjes; dit kaam dan meidat (=doordat) der noch wol ris in rotplakje oan 'e woartels kaam. Dit rot waard feroarsake troch in swam: Sclerotium tectum.

De hânnel

Wylst de woartels sels by de 1000 kg. kocht waarden fan de boer, waarden de beane by de 100 kg. ferhannele. De prizen wiene hiel ûngelyk; men krige foar de 100 kg. beane soms ƒ5.-, mar ek wol ris ƒ35.-; de middenpriis wier sawat ƒ7.-, dan koe de bouwerij wol út; dat de prizen sa skommelen, kaam hjirtroch, dat it produkt net ferfongen wurde koe troch wat oars ; men hat wol besocht út koarn in surrogaat te meitsjen, mar dit is mislearre. Wie der dus wat te min om de ien of oare reden, dan gie de priis bûtenwenstich omheech. En ôfnimmers wierne der altyd; foaral gie der hiel wat nei Ruslân. Wie der mear forboud as der frege waard, dan sakken de prizen ek hiel leech. Dizze útsûnderlike tastân kaam hiel goed út yn 'e droege simmer fan 1893. It wier in minne, flauwe tiid, alles wier spotgoedkeap, de houwer gou in stoer it kilo, mar de sûkerei gou ƒ18.-.

Yn 'e oarloch (1914-1918) hie men in priis fan ƒ34.- en ek it tochtfyn gou safolle; dit kaam om't fan de gewoane sûkerei 60 % yn it lân bliuwe moast, mar it tochtfyn mocht der út.

De fabriken yn 'e wâlden wiene earst allegearre spekulatyf ; ik neam hjir de folgjende nammen:

Letter kamen der ek koöperative fabriken. De sûkereibou is op 't heden sa goed as dien, en dit is wol in ôfbreuk foar de Wâlden, want dêr wier hiel wat wurk oan ferbûn. Men soe freegje kinne, hawwe de Wâldsjers sels der ek wat skuld oan, binne sy wol mei de tiid mei gien, want yn oare kriten lyk as yn it Belzelân (België) en op Goeré wurdt noch wol sûkerei ferboud.

Yn lêstneamde kriten hat men war dien, om in better produkt te krijen. Men hat de sûkerei, krekt as men by biten docht, op ienlingen set (dat barde yn 'e lêste jierren ek wol ris yn 'e Wâlden) dit jowt  evenrediger gewaaks en net mear lytse en greate woartels trochinoar. By it ûnevenredige spul dat men hjir faken hie, waarden de lytsere folle mear feroare by it druijen as de greatere. Ek hat men yn niisneamde kriten de iesten ferbettere; se waarden fan iisder boud en men makke mear boppe inoar. Fierder hie men mear seleksje tapasse kind om de plant te ferbetterjen en hie men ek noch mear by it bedongjen rekken hâlde kinnen mei de nijere útkomsten fan de wittenskip. Ek de arbeidswet hat net foardielich wurke; yn stee fan twa ploegen moasten der trije komme; mar dit wier in great biswier, om't de woartels in 12 oere op 'e droechbakken behannele wurde moasten. No binne inkelde iesten ôfbrutsen; oare steane alhiel ferlitten. Út de houten skoarstientsjes fan de fabriken, dy't faken út skeanstelde plankjes opboud binne, lyk as sinneblinen, komt net mear de reek fan in turffjoer.

It jongfolk fan 'e Halen, dat yn 'e fleur fan 'e sûkereibou hjir op 'e winterjoun gearkeppele en gekjage of kaartspile by de waarmte en it ljocht fan it turffjoer, moat dy waarmte en dat ljocht no mar op in oar plakje sykje en foar de bern is it feest fan it ierappelpoffen hjir in ding, dat net mear bestiet. Sa feroarje de tiden. Sa feroaret de wrâld.

In inkeld wurdsje noch oer it ûntstean fan 'e sûkereibou. Dat de sûkerei as in surrogaat foar kofje tsjinje kin, is yn 1775 útfoun troch in pear Frânske dokters, Harpong en Brunau te Sessinez. Wol waard foar dy tiid de woartel brûkt, want Knoop, de Ljouwerter hortulanus, dy't de koken- en doktersplanten yn 1761 beskriuwt, seit dêrfan : “De woartel, weak sean, en de wyt makke blêden tsjinje as slaad; de woartels wurde ek yn sûker konfite, om 't se goed binne foar de sûnens." Yn de „Tsjinwirdige Steat" fan 1789 stiet dat de ferbou oan de bouwers wol foardiel besoarget; mar der wurdt by profetearre: om 't follen oanset wurde, har lok dêrmei te besiikjen, sil de klad dêr wol yn komme.

Yn 1782 of '83 is de sûkereibou it earst troch Ds. Nieuwold fan Wergea wakker oanpriizge. Bergsma, dy't grytman wurden wier yn 1782, hat dalik prikken yn 't wurk steld om dy bou yn Dantumadiel te krijen, Hy ferhierde syn lân wol mei it betingst (= voorwaarde), dat der safolle sûkerei ferboud wurde moast. Hy stipe ek wol mei jild. Doe 't ien fan 'e hierders, in jongkeardel, earst net hiere woe om dit betingst, fitere syn mem him oan mei de wurden: "Dwaan! ik kin my better omkeare yn in sek as yn in pûde."