Nieuwsblad van Noord-Oost Friesland en andere bronnen
Op de website www.hisgis.nl zie je alle kadasterkaarten van Friesland. Met paars is aangegeven wat heide is. Wanneer je Zwaagwesteinde of Twijzelerheide of Zwagerbosch aanklikt dan zie je dat daar toen nog veel heide was. Ook zie je de wegen en wanneer je langer kijkt kun je zien dat er veel huisjes of hutten ver van de weg liggen gewoon bij of op de heide.

Kadasterkaart van 1832, zie www.hisgis.nl

In het Nieuwsblad van Noord-Oost Friesland tref je berichten aan over het leven op de heide zoals in Zwaagwesteinde, Twijzelerheide of de heide bij Harkema. Hieronder plaats ik er een paar. De tekst heb ik in de huidige spelling geplaatst en om het leesbaarder te maken heb ik sommige woorden aangepast.

Nieuwsblad van Noord-Oost Friesland 26 mei 1900

"In het noorden van Groningen verblijft tegenwoordig veel Fries werkvolk, zowel arbeider als arbeidsters. 's Morgens om 4 à 5 uur gaan zij al naar het veld, om vlas te wieden, en keren pas om 7 à 8 uur 's avonds naar hun tijdelijke verblijfplaats terug. Die verblijfplaats is gewoonlijk een schuur, waar de groep mannen en vrouwen de nacht op stro doorbrengt. Gedurende de lange dagen, waarop zij op het veld werken, krijgen zij geen warm eten en leven uitsluitend van brood. Ook 's avonds hebben zij niet de tijd om een warme maaltijd klaar te maken. Alleen zondags wordt meestal een warm maal bereid. Ondanks de lange dagen en het, vooral bij koud weer onaangename werk, zijn de verdiensten klein. Toch is de stemming onder deze armen meestal opgewekt."

Werkdagen van 15 of 16 uur uur per dag. Dus ruim 90 uur per week en toch is de stemming meestal opgewekt. De heidebewoners waren blij dat het voorjaar was. Dan viel er weer wat te verdienen. Dit is seizoenwerk. Wanneer het werk gedaan is moeten ze maar weer wachten tot er zich weer werk voor doet.

Nieuwsblad van Noord-Oost Friesland 25 mei 1902

"Wel 'n 400 mannen en vrouwen, jongens en meisjes zijn uit de heidestreken van Friesland naar de Groninger klei te wieden. Gaat het hun goed af dan kunnen ze in 't uur een dubbeltje verdienen. In een dag van 12 werkuren hebben ze dan ƒ1,20. Maar het valt niet mee om twaalf uren op de koude grond te liggen, 's nachts in 't stro te slapen en dag in, dag uit op koffie en brood te leven. Alleen zondags kan van een warme maaltijd genoten worden. En dan het slapen van  mannen en vrouwen, oud en jong in één groot strobed. Hoe moet dat op de zedelijkheid werken?"

Na een dag hard werken, slapen 400 mensen in één grote schuur met stro op de grond. Jongens en meisjes , mannen en vrouwen alles door elkaar. De journalist van de krant vraagt zich af of dat wel goed gaat. Wanneer je dan ook nog weet dat ze de kleren een hele week aan houden en er geen douche aanwezig is, dan kun je je voorstellen hoe zoiets ruikt.

Nieuwsblad van Noord-Oost Friesland 14 oktober 1903

Ellendige krotten met een strooien dakje op de heide

"Wie enigszins in de gemeente Smallingerland bekend is, kent ook de heidestreek Houtigehage. Wie er niet bekend is, kan zich moeilijk voorstellen, in welke ellendige krotten velen, daar verblijf houden. En de ellendigste krotten, drie in getal, zijn gemeente-eigendom. Laat ons er een kijkje nemen. ‘n Beetje voorzichtig, want je stapt, de enige deur binnen komend, in de laagte neer. De lui wonen dus ten dele in de grond. Dat is warm in de winter. Anders is er voor de warmte al weinig gedaan, want de vrouw verzekert ons, dat de woning bij hun komst slechts bestond uit vier kale zwarte spitsmuren en een strooien dakje. Daarin waren geplaatst twee houten bakken, die men ledikanten noemde. Zelf hebben de lui er een planken zoldering overgelegd en een houten schutje gemaakt, zodat het lijkt of er bedsteden zijn. In deze woning, omstreeks 3½ meter lang en breed, en 1½ meter hoog moeten 6 personen eten, drinken en slapen. Een jongen van 16 jaren deelt het bed met een 33 jarige zuster en haar kind!

Het tweede gebouw bevat twee zulke woningen. In 't ene vertrek moeten 8 personen wonen. De deur kan niet voldoende gesloten worden. Op dezelfde wijze als in nummer een, zijn de slaapplaatsen achter een houten schutje. Een ziek meisje ligt daar vlak in de tocht van de deur. In de andere helft, weer van gelijke afmetingen, moeten zeven personen verblijf houden. Twee jongens moeten ’s nachts op de aarden vloer slapen.

Het derde aardhoopje, geschikter woord weet ik er niet voor, is nog kleiner en heeft door de vele rook, een glimmend zwarte roetglans. Daarin wonen 3 personen. Mag zo'n toestand zoo blijven?"

Zo'n spitkeet was een doodgewoon onderkomen in de 19e eeuw in de heidestreek bij Harkema en omstreken. Door de vele gapende kieren tussen de plaggen valt van buiten al te zien hoe de hut er van binnen uitziet. Het voorste deel bestaat uit een bedstede en een hoekje voor de geit. De kinderen slapen bij de ouders. Als er te veel zijn, slapen ze op de grond. In de woonkamer hangt één pot boven de vuurplaats. Eenpansgerechten zijn normaal, niet uit gemakzucht, maar uit voedselgebrek. De behoeften worden buiten gedaan, op een bankje met twee schotten erachter en zonder deur. (vrij naar de Leeuwarder Courant 28 maart 2002)

Hier zie je de uitgaven van een gezin met drie kinderen aan het eind van de 19e eeuw (±1900) De vader verdiende ƒ6,- per week. De uitgaven zijn hoger. Welke dingen van het boodschappenlijstje zou jij schrappen?


 
brood 96 ct   fl 0,96
 aardappelen en groente 126 ct fl 1,26
 1 pond spek 25 ct   fl 0,25
 1 pond boter 70 ct   fl 0,70
 1 pond spek 40 ct   fl 0,40
 1 pond schapevlees 25 ct fl 0,25
 1 pond zout 6 ct   fl 0,06
 1 pond vet 50 ct   fl 0,50
 azijn 2½ ct   fl 0,03
 koffie 40 ct   fl 0,40
 ½ liter melk per dag 28 ct fl 0,28
 karnemelkse pap 36 ct fl 0,36
 olie voor de lamp 19½ ct fl 0,20
 zeep en stijfsel 15 ct fl 0,15
 garen 10 ct   fl 0,10
 boenders enz. 5 ct   fl 0,05
 papier + postzegels 7½ ct fl 0,08
 wrijfwas 6 ct   fl 0,06
 1 doosje lucifers 1 ct fl 0,01
 tabak 17½ ct   fl 0,18
 4 sigaren 5 ct   fl 0,05
 begrafenisfonds 8 ct   fl 0,08
 huishuur 90 ct   fl 0,90
 schoolgeld 10 ct   fl 0,10
 kleding (van familie) - ct fl 0,00
totaal     fl 7,39

(overgenomen uit M. Goote, 80 jaar Nederland 1880 - 1960)

Jelle Dam schrijft dat ze met z'n drieën ƒ3,50 verdienden. Maak eens een boodschappenlijstje uit deze producten zodat je niet meer dan ƒ3,50 kwijt bent.