10. Geschiedenis van vliegveld Leeuwarden

Op 4 oktober 1957 brengen de piepgeluidjes van de onbemande Russische Spoetnik-1 de wereld in rep en roer. De eerste satelliet gaat in een baan om de aarde.

 

Ik herinner me deze gebeurtenis uit de Koude Oorlog goed, ook al was ik toen nog maar vier jaar oud. Vlak voor ons rijtjeshuis in Harlingen werd in die tijd de rondweg aangelegd. De weg was daar zo hoog als ons huis. Even verderop bij het viaduct-in-aanbouw stonden grote, voor mij onbekende machines. Oudere jongens maakten me wijs dat je met één van die machines een ruimtereis kon maken. Om mee te mogen, moest je betalen met bonnetjes van de Persil-pakken. Ik kreeg de bonnetjes, maar de teleurstelling was groot toen ik ontdekte dat ik daarmee niet zou vliegen. 

Toen ik vijf jaar was, verhuisden we naar Britsum, een dorp dichtbij vliegbasis Leeuwarden. De Koude Oorlog was op z’n hoogtepunt. Wanneer de Starfighters laag over het dorp vlogen, moest mijn vader op school geregeld z’n geschiedenisles onderbreken. Niemand sprak in die tijd over decibels en geluidscontouren. Hij wachtte tot het geluid zover verwijderd was, dat de kinderen hem weer verstonden. Het duurde gewoon iets langer voordat de burgers van Leiden door de dappere watergeuzen werden ontzet. De wereld was heel overzichtelijk; de NAVO was goed en we moesten met harde hand de Russen achter het IJzeren Gordijn houden.

Geluidshinder

Tijdens mijn middelbare schoolperiode fietsten we langs de voormalige school van Jelsum. ‘Verlos ons van den Boze’, stond er jarenlang met grote witte letters op de muur gekalkt. Die school lag op nog geen 500 meter van de start- en landingsbaan. In december 1959 stortte daar, op een paar honderd meter naast de school, een Hunter neer. In november 1960 demonstreerden 400 mensen in Leeuwarden tegen het ‘helse lawaai’ van de vliegbasis. Met steun van de vliegbasis kwam er een nieuwe school in Cornjum, verder weg van het vliegveld. Ik herinner mij verder weinig van acties tegen de geluidsoverlast van de basis. Aan het nachtvliegen raakten we gewend. Met de groei van de dorpen, door de komst van de forenzen in de jaren zeventig, nam het verzet tegen de geluidshinder toe. Tegenwoordig maken de F-16’s minder lawaai dan de Starfighters en zijn de huizen van de omwonenden op kosten van Defensie voorzien van geluidsisolatie. Maar de mensen zijn mondiger geworden, er is een commissie geluidshinder, de basis heeft een klachtennummer voor geluidsoverlast en over het geluidsvolume van de JSF, de beoogde opvolger van de F-16, wordt hevig gediscussieerd.

Twee werelden

Alhoewel ik vlakbij de basis mijn jeugd doorbracht, had ik geen idee van het leven op het vliegveld. Om het veld zat – en zit – een kilometers lang hek, door honden bewaakt en bij de bewaking mogen vuurwapens gebruikt worden. Dat scheidt de inwoners van de dorpen van de wereld achter het prikkeldraad. In 1987 ben ik begonnen met zweefvliegen. Sindsdien kom ik bijna wekelijks op de basis.
Binnen het hekwerk bevindt zich een bijzonder bedrijf waar 1.300 mensen werken. Het lijkt een dorp met een eigen bestuur. Er zijn sportvelden, kantines, garages, een kerkje, veel kantoren en natuurlijk de vliegtuigen. Defensie is één van de grootste werkgevers in Friesland. Bijna alle beroepen kom je er tegen, van kok tot rij-instructeur en van dominee tot monteur. De commandant heeft het over ‘één team, één taak’. De militairen van Leeuwarden beschermen het luchtruim en de SAR-helikopters vervoeren patiënten van de eilanden naar de ziekenhuizen. Voorbij de poort van de vliegbasis is de geschiedenis van de basis op vier palen te zien. Op de eerste paal staat een Gloster Meteor, het eerste naoorlogse straalvliegtuig. Vervolgens kom je bij de tweede paal met de Hawker Hunter. Dan de periode van de Starfighter, die van circa 1960 tot 1980 op Leeuwarden vloog. Tenslotte de F-16, het huidige gevechtsvliegtuig. Aan het einde is de traditiekamer, het oude stationsgebouw van de KLM uit 1938. Daar begint de geschiedenis van vliegveld Leeuwarden.

Stationsgebouwtje van de KLM aan het Keegsdijkje 7 te Leeuwarden

Luchtvaartterrein Leeuwarden

In 1931 werd er een 'Comité tot Stichting van een Luchthaven in Friesland’ gevormd met daarin onder andere Roelf Huizinga uit Murmerwoude (nu Damwâld). Hij had het plan om bij Veenwouden in het Buitenveld een vliegveld aan te leggen. In dat gebied werd in die periode, in het kader van de werkvoorziening, juist een groot natuurgebied veranderd in een cultuurlandschap. Natuur maakte plaats voor rechte sloten en grasland. Huizinga was al ver gevorderd met de voorbereidingen, de grond was namelijk niet duur en door de werkverschaffing kon het terrein goedkoop aangelegd worden. Maar in het zuiden van de provincie vond men het gebied niet centraal genoeg en de KLM wilde bovendien een veld dat dichter bij Leeuwarden lag.

Na het dodelijke vliegongeluk van Roelf Huizinga in 1933, werd in 1934 de ‘Friesche Luchtvaartvereniging’ opgericht. Sybren Kramer van de Leeuwarder Zweefvliegvereniging werd benoemd als eerste voorzitter. Op 28 januari 1936 gaf de minister van Verkeer en Waterstaat toestemming voor een 75 hectare groot luchtvaartterrein bij Leeuwarden. De kosten bedroegen ongeveer €300.000,-. Al in 1937 landde het eerste vliegtuig.

Bij de opening van het vliegveld Leeuwarden mochten de winnaars van de Elfstedentochten een rondvlucht langs de elf steden maken. (Foto LC 1938)

De officiële opening vond plaats op 24 juni 1938. Tijdens het drie dagen durende vliegfeest bezochten tienduizend belangstellenden de vliegshow. In die dagen vloog de KLM nog met lijnvluchten van en naar Leeuwarden. De belangstelling voor deze vluchten was echter niet groot. De KLM-lijndienst vloog alleen in de zomermaanden en het aantal passagiers bedroeg een paar honderd per maand. Buiten de lijndiensten vonden slechts zeventig landingen met burgervliegtuigen plaats en 64 met militaire vliegtuigen. Wel werd het landingsterrein van 600 bij 600 meter in 1939 uitgebreid tot 800 bij 800 meter. Ondertussen was Europa in oorlog. In mei 1940 werd ook Nederland daarin meegesleept.

Fliegerhorst

De Duitsers veroverden Friesland in één dag en kregen zonder moeite het vliegveld in handen. Het terrein werd direct fors uitgebreid. Ruim 7.500 Friezen werken mee bij de aanleg van het vliegveld. Met ruim honderd bussen werden ze elke dag naar Leeuwarden gebracht. Met zand uit Veenwouden en puin van het bombardement van Rotterdam legden ze drie startbanen aan. Verder bouwden ze barakken, hangars, start- en landingsbanen. Veel van die Duitse gebouwen staan er nu nog. Je kunt je afvragen wat die duizenden arbeiders tussen het puin gezien moeten hebben en waar ze tijdens het werk aan dachten. Wisten ze waar ze aan meehielpen of waren ze vooral blij dat ze na de armoede van de crisisjaren weer met een loonzakje thuis konden komen? Vanaf Leeuwarden werden in de oorlog duizenden vluchten door de Luftwaffe uitgevoerd om de Britse en Amerikaanse bommenwerpers onderweg naar Duitsland te onderscheppen. Daarbij zijn ongeveer 400 vliegtuigen naar beneden gehaald. Op de website van het Verzetsmuseum Friesland staan de 535 namen van omgekomen Engelsen of Amerikanen en dat zijn alleen nog maar de mensen die boven Friesland zijn neergeschoten.

Ook op 4 februari 1944 wordt het vliegveld gebombardeerd

‘Wespennest Leeuwarden’ moest worden uitgeroeid, vonden de geallieerden en daarom werd het veld geregeld gebombardeerd. Mijn schoonmoeder schrijft op 17 september 1944 in Beetgum in haar dagboek: ‘Het is half twee, midden in de nacht. Wij zijn net als de weerlicht uit bed gesprongen. Het gaat weer raar. Ze vliegen en ze schieten als nooit te voren. Het zakt nu geloof ik iets af. Maar met zo’n kleine jongen dicht bij het raam ben ik er niet gerust over.’ De bommenwerpers gooiden een paar honderd ton aan bommen af. Een paar daarvan vielen buiten de basis op Beetgumermolen vlak bij Beetgum. Daarbij kwamen zeven mensen om. Na september 1944 werd er niet meer gevlogen vanaf Leeuwarden. De Duitsers herstelden het vliegveld nog wel, maar bliezen op 13 april, twee dagen voor de bevrijding, de vliegbasis op.  

Militaire vliegbasis

Na de bevrijding werden de meeste niet ontplofte bommen geruimd en langzaam kwam de KLM-dienst weer op gang. Op 10 november vond de eerste vlucht plaats, maar de toestand van het veld was nog zo slecht dat pas in 1946 de KLM-lijndienst Leeuwarden-Schiphol weer helemaal hervat kon worden. Bij de opening in 1938 en vlak na de oorlog verwachtte men nog steeds dat vliegveld Leeuwarden een belangrijk burgervliegveld zou worden. Tijdens een bijeenkomst van burgemeesters van Friesland sprak Roelf Huizinga in 1931 de verwachting uit dat het vliegveld de eerste tien jaar verlies zal draaien, maar daarna winstgevend wordt met zo’n 30.000 bezoekers per jaar. Die verwachting kwam niet uit. Na de oorlog werd het spoorwegennet hersteld en steeg de verkoop van auto’s. De belangstelling voor binnenlandse vluchten nam af en in 1950 stopte de KLM met de lijndienst. Door de Koude Oorlog groeide de behoefte aan militaire velden. Daardoor kreeg het vliegveld steeds meer een militaire bestemming.

Foto uit ±1960 met de banen die door de Duitsers zijn aangelegd

Het Ministerie van Oorlog, zoals Defensie toen nog heette, liet in 1948 een verkeerstoren plaatsen en de minister schreef aan de Staten van Friesland: ‘Het vliegveld Leeuwarden is het beste gediend als het onder militair beheer wordt geplaatst. Het medegebruik door de burgerluchtvaart zal gewaarborgd worden’. Van dat laatste kwam niet veel terecht en in 1953 werd de vliegbasis officieel een militair vliegveld. In de jaren vijftig wordt Leeuwarden de drukste militaire basis van West-Europa met in 1955 ruim 50.000 vliegbewegingen. Sinds de jaren zestig heeft de vliegbasis geregeld een QRA-funktie (Quick Reaction Alert). Twee vliegtuigen staan dan 24 uur per dag klaar om binnen enkele minuten op te stijgen wanneer een onbekend of een vijandig toestel het Nederlandse luchtruim binnenkomt. Zo gaan twee Leeuwarder Starfighters in september 1972 op ‘Berenjacht’. Zij onderscheppen een Sovjet TU-95 Bear bommenwerper en begeleiden hem tot buiten het Nederlandse luchtruim.

Einde Koude Oorlog

Op 9 november 1989 valt de Berlijnse muur. De Koude Oorlog is voorbij, het Warschaupact valt uit elkaar en de Sovjet Unie wordt opgeheven. Overal langs het IJzeren Gordijn zie je verlaten militaire vliegvelden. De Russen gaan 45 jaar na de oorlog naar huis. De Oost-West dreiging is afgelopen en Defensie kan bezuinigen. In Nederland worden de militaire velden Soesterberg en Twente opgeheven. Volkel en Leeuwarden moeten samen het Nederlandse luchtruim beschermen. De tijden zijn veranderd. De oude vijand is verdwenen en er komen nieuwe taken voor in de plaats, zoals de internationale missies in voormalig Joegoslavië en Afghanistan. Op vliegbasis Leeuwarden nemen nu Oost-Europese vliegtuigen deel aan NAVO-oefeningen, zoals bij de Frisian Flag, de jaarlijkse grote NAVO-oefening.

Toekomst vliegveld Leeuwarden

De F-16’s zijn inmiddels dertig jaar oud en moeten vervangen worden. De luchtmacht wil de JSF, maar de politiek schuift de beslissing voor zich uit. De regering moet bezuinigen en één van de bezuinigingsplannen is het opheffen van een vliegveld: Volkel of Leeuwarden. Op Volkel staan Amerikaanse atoomraketten en rondom vliegveld Leeuwarden wonen meer mensen. Wanneer er een veld moet verdwijnen, lijkt een keuze niet moeilijk. Vliegbasis Leeuwarden is een product van de Koude Oorlog. Die tijd is voorbij. De oorlogen in Irak en Afghanistan leren dat de vijand ook op andere manieren vanuit de lucht bestreden kan worden. In 1957 luidde de satelliet Spoetnik-1 het begin van een nieuwe ontwikkeling in. Tegenwoordig maakt satellietnavigatie het vliegen met onbemande vliegtuigen mogelijk.

Amerikaanse UAV’s (Unmanned Aerial Vehicles) voeren al raketaanvallen uit in het grensgebied van Pakistan en Afghanistan. UAV’s kunnen voor veel militaire doelen worden ingezet. Het lijkt erop dat door zulke ontwikkelingen er minder behoefte is aan militaire vliegvelden zoals vliegbasis Leeuwarden.

Dirk Corporaal juli 2010