4. Middeleeuwse kerken in Dantumadel

Misschien heb je de film Kruistocht in spijkerbroek gezien. Deze film is gemaakt naar het beroemde boek van Thea Beckman over de kinderkruistocht. In dat verhaal gaat Dolf in een tijdmachine terug naar de Middeleeuwen. Hij sluit zich aan bij een groep van 20.000 kinderen die in het jaar 1212 deelnemen aan de kinderkruistocht. Onderweg naar Jeruzalem beleven ze spannende avonturen.  Tijdmachines bestaan niet, maar bij het vak geschiedenis kunnen we wel het verleden bestuderen en ons dan verplaatsen in de mensen die toen leefden. Ook uit Dantumadeel en Dokkum hebben mensen deelgenomen aan een kruistocht. Zou jij, als je toen geleefd had, ook zijn meegegaan?   Vroeger hoorde iedereen bij de kerk. De kerk stond in het centrum van het dorp en speelde een centrale rol in het leven van de mensen. In dit hoofdstuk gaan we terug in de tijd en wel naar de Middeleeuwen. We gaan het hebben over de vijfde kruistocht en over de invloed van al die middeleeuwse kerken die nu nog in Dantumadeel staan.

Hierboven zie je een kaart van Dantumadeel uit 1664. Met rode rondjes is aangegeven waar zich oude middeleeuwse kerken in Dantumadeel bevonden. Tel maar eens hoeveel oude kerken er in de Middeleeuwen gebouwd zijn. De kerken die je hier ziet, zijn tussen het jaar 1100 en 1400 gebouwd. Op het kaartje zie je ook het klooster Klaarkamp en bij Dokkum een uithof van het nonnenklooster bij Niawier. Op de kaart van Jacob van Deventer, die in 1562 Dokkum schilderde, zie je rechtsonder een terp met daarop Sionsberg. Zoveel kerken en kloosters terwijl Dantumadeel toen hooguit 1.500 inwoners had. Heel Friesland, met ongeveer 50.000 inwoners, had wel driehonderd kerken en vijftig kloosters. Dat was vergeleken bij andere gebieden in ons land opvallend veel. Het geeft aan dat de kerk hier heel belangrijk moet zijn geweest. De kerk was grootgrondbezitter en had een vijfde deel van de grond van Friesland in eigendom. De kerk speelde niet alleen een belangrijke rol in het bestuur van Friesland, maar ook daarbuiten, ver buiten Friesland. 

 

Zoveel kerken en kloosters voor een bevolking van ongeveer 1500 mensen! Heel Friesland, dat ongeveer 35000 inwoners telde, had wel driehonderd kerken en vijftig kloosters. Dat was, vergeleken bij andere gebieden in ons land, opvallend veel. Het geeft aan dat de kerk heel belangrijk geweest moet zijn. De kerk was grootgrondbezitter en had een vijfde deel van de grond van Friesland in eigendom. De kerk speelde niet alleen een belangrijke rol in het bestuur van Friesland, maar ook daarbuiten, ver buiten Friesland. 

De vijfde kruistocht: 1218 - 1221 In de tijd van de kruistochten, in 1214, bezoekt Olivier van Keulen Dokkum. Hij verblijft ook een paar dagen in Klaarkamp. Hij houdt een opzwepende oproep en zegt dat de Friezen mee moeten doen aan de vijfde kruistocht.

'God wil het', roept hij. 'We moeten Jeruzalem en Palestina veroveren op de Arabieren.'

Tijdens zijn verhaal menen veel luisteraars zelfs zwevende kruisen in de lucht te zien. De Friezen worden zo enthousiast gemaakt dat ze met 80 schepen deelnemen aan deze kruistocht. Net als in de film ‘Kruistocht in spijkerbroek' is het geen gemakkelijke tocht. Uiteindelijk wordt in 1219 Damiate, een stad in Egypte, ingenomen.

Op de afbeelding  zie je hoe de Friezen de stad innemen. Op hun schepen hebben ze een hoge toren gebouwd. Damiate telde 60.000 inwoners. Vijftigduizend mensen worden vermoord en de stad wordt geplunderd. De oproep van Olivier van Keulen eindigt in een weinig christelijk bloedbad. Even later wordt de stad weer heroverd door de Arabieren. In het wapen van Dokkum herinnert een halve maan nog altijd aan de deelname aan deze kruistocht.

Aantal inwoners In de tijd van de kruistochten telde Dantumadeel twaalf middeleeuwse kerken. Twaalf kerken, een klooster, een uithof van een nonnenklooster en dat op ongeveer vijftienhonderd mensen. Nou ja, vijftienhonderd, hoeveel inwoners Dantumadeel had is een schatting. De aantallen werden namelijk niet precies bijgehouden. Hieronder zie je de aantallen die wel gevonden konden worden. Nederland had in het jaar 1500 één miljoen inwoners (nu zestien miljoen).

Jaartal	Dantumadeel	Nederland
1500		1.000.000
1689	2.670
1714	2.794	2.000.000
1744	3.020
1796	3.965
1851	7.167	3.000.000
1880	10.068	4.000.000
1931	13.105	8.000.000
1954	15.360	10.000.000
2007	19.461	16.000.000

Het aantal inwoners van Dantumadeel en Nederland

Het aantal inwoners per dorp moet in 1300 minder dan 100 geweest zijn. De tekening die je hieronder ziet, geeft die situatie wel aardig weer. 

Kijk eens goed naar deze tekening. Wat valt je op? Wat is het belangrijkste gebouw? Juist, dat is de kerk. Het was het enige stenen gebouw in het dorp. De kerk nam toen een veel belangrijkere plaats in dan tegenwoordig.

   Tot 1580 was Friesland rooms-katholiek. In plaats van een dominee was er een pastoor. Deze was waarschijnlijk de enige in het dorp die kon lezen en schrijven. Bij de verkoop van een boerderij was hij de notaris. Wie ziek was kon ook bij de kerk terecht. Daar had men verstand van kruiden, of stuurde men je naar het klooster voor een behandeling. De kerk en het klooster waren school, ziekenhuis en gemeentehuis. Alle nieuws werd via de kerk verspreid. Geboortes, trouwerijen of begrafenissen, de kerk had er mee te maken. De kerk was het dorpscentrum. Rijke families werden in de kerk begraven en hun rouwborden hangen er nu nog steeds aan de muur.

Middeleeuwse bouwkunst Laten we die kerken in Dantumadeel van wat dichterbij bekijken. We beginnen bij de kerk van Janum.

Janum behoorde tot 1984 bij Dantumadeel. Bij de gemeentelijke herindeling in 1984 is Janum bij de gemeente Ferwerderadeel gaan horen, omdat het – vanaf Dantumadeel gezien - aan de andere kant van de Dokkumer Ee ligt. Vroeger was het een uithof van het klooster Klaarkamp, dat had er veel land in bezit. Omdat Janum bij het klooster hoorde, hoorde het volgens sommige boeken ook bij Dantumadeel. Volgens andere bronnen hoorde het bij Dantumadeel omdat de Dokkumer Ee vroeger om Janum heen stroomde, zodat het toen aan deze kant van de Dokkumer Ee lag.

De kerk bestaat uit een schip en een koor. Het koor is het ronde gedeelte van de kerk. Het koor bevindt zich altijd aan de oostzijde en de toren aan de westzijde.

De kerk heeft dikke massieve muren en kleine ronde ramen. Die bouwstijl noemen we Romaans. De muren zijn zo dik omdat er vaak een rond gemetseld dak op moest rusten. Later werden die zware daken vaak vervangen door een veel lichtere houten dak-constructie.

De kerk van Janum heeft geen toren. Torens werden bij de meeste kerken pas later gebouwd. Ook de kerk van Sijbrandahuis staat op een tekening van het Fries Museum zonder toren afgebeeld. Al die oude middeleeuwse kerken staan oost-west. De toren in het westen en het koor in het oosten.

De kerk van Janum heeft geen toren. Torens werden bij de meeste kerken pas later gebouwd. Ook de kerk van Sijbrandahuis staat op een tekening van het Fries Museum zonder toren afgebeeld. Al die oude middeleeuwse kerken staan oost-west. De toren in het westen en het koor in het oosten.

Al die oude middeleeuwse kerken staan oost-west. De toren in het westen en het koor in het oosten. Wanneer je een middeleeuwse kerk ziet, kun je zonder kompas zeggen wat oost en wat west is. Friesland is rond het jaar 750 christelijk geworden. Zendelingen als Bonifatius, Liudger en Bernlef brachten hier het evangelie. Bonifatius is in Nederland en Duitsland erg bekend. Hij heeft in Fulda in Duitsland een klooster gesticht en ligt daar begraven. In Dokkum is een Bonifatiuskapel en daar komen tegenwoordig elk jaar zo'n dertigduizend katholieken om Bonifatius te eren. 

Standbeeld van Bonifatius in Fulda

Een middeleeuwse afbeelding waar Bonifatius aan het dopen is en daaronder de moord op hem

Bonifatius Friesland werd rond het jaar 750 christelijk. Zendelingen als Bonifatius, Liudger en Bernlef brachten hier het evangelie. Bonifatius is in Nederland en Duitsland erg bekend. Hij heeft in Fulda in Duitsland een klooster gesticht en ligt daar begraven. In Dokkum is een Bonifatiuskapel, daar komen tegenwoordig elk jaar zo'n dertigduizend katholieken om Bonifatius te eren. 

Voor de komst van Bonifatius geloofden de Friezen in goden zoals Wodan en Donar. Het is heel goed mogelijk dat op de plaats waar nu zo'n middeleeuwse kerk staat, eerst een altaar voor die goden heeft gestaan. Bij de Germaanse godsdienst was het oosten, de plaats waar de zon op komt, erg belangrijk. Eind december vierden de mensen hier het midwinter-feest met grote vuren. Zo blij waren ze dan dat de dagen weer langer werden.

Over Bonifatius worden veel verhalen verteld. Zo zou hij eens met zijn volgelingen in Rinsumageest zijn geweest. Bonifatius vroeg de bakker daar om brood. De bakker had geen zin om zijn broden weg te geven en zei dat hij geen brood meer had. Bonifatius vroeg hem toen: 'Wat zit er dan in je oven?' 'Stenen', loog de bakker. Bonifatius wist wel beter: 'Je broden zijn nu stenen'. Toen de bakker later de oven opende, waren de broden inderdaad in stenen veranderd. Volgens sommigen bronnen zou in de kerk van Murmerwoude nog zo'n steen zitten.

 

Op het schilderij uit 1732 zie je dat Bonifatius een heilige eik, die aan Donar gewijd was, laat omhakken. Toen de mensen zagen dat Donar niet in staat was om Bonifatius met zijn bliksem te treffen, bekeerden velen zich tot het nieuwe geloof. Van het hout van de eik liet Bonifatius een kapel timmeren.

 

In 754 werd Bonifatius, met 52 mensen van zijn volgelingen, bij Dokkum vermoord. Op het beeld dat in Dokkum bij de Bonifatiusbron staat, zie je Bonifatius met een boek boven zijn hoofd. Volgens verhalen probeerde hij zichzelf te beschermen door de bijbel boven zijn hoofd te houden. Het hielp niet. Een groep Friezen maakte een eind aan zijn leven.

Tufsteen en baksteen De eerste kerken die Bonifatius hier bouwde, waren niet van steen maar van hout. Pas na het jaar 1000 worden in Friesland stenen kerken gebouwd, op de plek van die houten kerken.

De oudste stenen kerken van Dantumadeel zijn die van Rinsumageest en Dantumawoude. Dat ze oud zijn, kun je zien aan de stenen die bij de bouw gebruikt werden. De oudste stukken van deze kerken zijn van tufsteen gemaakt. In het fries noemen we dat 'douwestien'. Tufsteen was duur, het werd per boot uit het Eifelgebergte in Duitsland gehaald. Tufstenen zijn vrij grote, grijze stenen.

 

Tufsteen in de kerk van Rinsumageest

Van 1165 tot 1580 bakte het klooster Klaarkamp  stenen van Friese klei. Deze stenen worden kloostermoppen genoemd, in het Fries 'âlde Friezen'. Deze werden voortaan gebruikt. Hoe groter de stenen, hoe ouder ze zijn. In de loop der jaren ging het klooster namelijk steeds kleinere stenen bakken.

De oudste stenen kerken van Dantumadeel zijn de kerken van Rinsumageest en Dantumawoude. De ouderdom kun je zien aan de stenen die bij de bouw gebruikt werden. De oudste stukken van deze kerken zijn van tufsteen gemaakt. In het fries noemen we dat douwestien. Tufsteen werd per boot uit het Eifelgebergte in Duitsland gehaald. Het zijn vrij grote grijze stenen.

Je ziet hier een klein raampje in de kerk van Janum. De stenen die je hier ziet zijn kloostermoppen, gebakken door het klooster Klaarkamp dat hier dicht bij stond.

Veel kerken hebben in de noordmuur een lage, vaak dichtgemetselde deur zitten. Die deuren in de noordmuur worden wel 'Noormannenpoortjes' genoemd. Volgens oude verhalen moesten de mensen via die deur bukkend de kerk verlaten, zodat ze dan elke keer even voor de Noormannen bogen. Het is een aardig verhaal, maar het klopt niet. Toen de Noormannen hier kwamen, stonden er immers nog geen stenen kerken! Nee, die deuren waren voor de vrouwen. In de kerk moesten de meisjes en de vrouwen aan de noordkant zitten. Het noorden werd gezien als de kant van het kwade en het zuiden, met de zon, als de kant van het goede. Door Eva, die van de appel at, zou het kwaad in de wereld zijn gekomen en daarom was dat de kant van de vrouwen. Toen er later verwarming in de kerk kwam, was het niet handig meer om twee aparte ingangen te hebben. Met al die open deuren vloog de warmte namelijk de kerk uit. De meeste deuren in de noordmuur werden toen dichtgemetseld.

Hieronder zie je een foto van de kerk van Dantumawoude. Op de toren staat 1686. In dat jaar is de toren herbouwd. Het onderste stuk van de toren bestaat uit kloostermoppen en daarboven zie je tufsteen.

Hier zie je de zuidmuur van de kerk. Ook hier kun je weer duidelijke het verschil tussen tufsteen en kloostermoppen zien.

Dit is de kerk van Murmerwoude. Gebouwd omstreeks 1200 na Chr. Deze kerk is gebouwd van kloostermoppen. Je ziet weer kleine ronde ramen en rechts een groter puntvormig raam. De ronde ramen noemen we romaanse raampjes dat zijn de oudste ramen. Later werden er grotere puntvormige ramen gebouwd. De kleine ronde raampjes vormen het oudste gedeelte van de kerk. Rechts is te zien dat er een stuk aangebouwd is met een groter, gotisch, raam.

Tot 1580 waren bijna alle inwoners van Dantumadeel nog rooms-katholiek. Een kleine groep protestanten kreeg echter steeds meer invloed. In 1580 besloot het bestuur van Friesland van katholiek hervormd te worden. Alle katholieke kerken werden hervormde kerken. Kloosters waren niet meer nodig. De vijftig kloosters in Friesland werden afgebroken en het land van de kloosters werd verkocht.

 De kerken moesten wel worden aangepast. Beelden werden verwijderd en muurschilderingen verdwenen onder een dikke laag muurverf. De pastoor moest vertrekken of dominee worden. Enkele pastoors vertrokken, maar de pastoors van Murmerwoude en Veenwouden gingen over naar de nieuwe leer en werden dominee.

Wij kunnen niet in een tijdmachine terug naar de Middeleeuwen, maar we kunnen wel leren van de mensen in die tijd. Welke beslissingen namen ze? Waren die beslissingen goed of slecht? De vijfde kruistocht en de kinderkruistocht liepen rampzalig af. Wat zouden wij in hun plaats gedaan hebben? Door ons dat af te vragen, is geschiedenis niet alleen leuk, maar ook leerzaam.

 

Akkerwoude	Birdaard	Dantumawoude
Driesum	Janum	Murmerwoude
Rinsumageest	Roodkerk	Sijbrandahuis
Veenwouden	Wouterswoude

Tekst en foto's Dirk Corporaal 2007

 

 

	Hiernaast zie je een filmpje van schooltv over het leven van Bonifatius.
	En hier een filmpje van schooltv over de moord op Bonifatius.