9. Cichorei

Cichoreidrogerij Ons belang Voorweg 75 Wouterswoude

Coca cola, koffie en cichorei  

Wat wil je drinken? Cola, koffie of peekoffie (cichoreiwortelkoffie)? Ik denk dat je voor cola kiest. Veel jongeren drinken cola, veel ouderen koffie en cichoreikoffie is van vroeger. Coca cola wordt al 100 jaar lang volgens een geheim recept gemaakt. Koffie en cola worden nu over de hele wereld in grote hoeveelheden gedronken en er wordt veel aan verdiend. Geen wonder dat coca cola de precieze samenstelling van cola zo goed geheim houdt. Toch weten we wel ongeveer wat er in zit. Je kunt zien en proeven dat er koolzuur in zit, het is bruin en zoet door de karamel en er zit, net als in koffie, cafeïne in. Maar hoe zit dat nu met die peekoffie, die koffie van cichorei?

  Koffie wordt gemaakt van gemalen koffiebonen. Sinds de Gouden Eeuw, de tijd dat de Nederlanders naar Nederlands-Indië gingen om handel te drijven, komt de koffieboon naar Europa en wordt koffiedrinken steeds populairder. Koffie en coca cola zijn behoorlijk duur. Daarom zijn er altijd mensen op zoek naar vervangers. Naast coca cola is er pepsi cola en de supermarkt heeft vaak ook nog een eigen huismerk cola. Wanneer je op het internet zoekt, dan vind je recepten om zelf cola te maken. Stel dat jij een colasmaak ontdekt die lekkerder is dan coca cola, dan word je schatrijk!

Zo gaan de mensen in de achttiende eeuw op zoek naar een vervanger van de dure koffie. Vooral in tijden van oorlog, wanneer er bijna geen schepen met koffiebonen naar ons land komen, is de koffie voor gewone mensen onbetaalbaar. Dus wordt er gezocht naar een surrogaat, een vervanger. Al ver voordat koffie in Europa bekend is, kent men drankjes die van de wortel van de cichoreiplant gemaakt worden. Cichorei helpt tegen allerlei ziekten, zeggen ze. "Het reinigt de lichaamssappen en je voelt je er prettiger door", zegt de sterreclame van de negentiende eeuw.

In de 18^e eeuw wordt de verbouw en het drogen van cichorei door dominee J.H. Nienwold naar Friesland gebracht. Door de vierde Engelse oorlog (1781 - 1784) en daarna tijdens de Franse overheersing (1795 - 1813) wordt er weinig koffie ingevoerd. Koffie wordt daardoor duur, en de vraag naar peekoffie stijgt. Er wordt steeds meer cichorei verbouwd. Cichoreikoffie drinkt men puur, of men mengt deze met gewone koffie. 

In Dantumadeel voert burgemeester Bergsma de cichorei in. Daarna groeit Dantumadeel uit tot het centrum van het verbouwen en drogen van cichorei. Van de totale Nederlandse productie komt in de topperiode bijna 40% uit Dantumadeel. Hier staan wel 20 cichoreidrogerijen, die door de bevolking fabrieken worden genoemd.

Cichoreidrogerij gebroeders Raap aan de Zwemmer; afgebroken in 1954

  In de twintigste eeuw stijgt de welvaart. Steeds meer mensen kunnen gewone koffie betalen. De verbouw van cichorei stopt en de cichoreidrogerijen staan leeg. Eén voor één verdwijnen ze en daarmee verdwijnt ook de kennis van de teelt en het drogen van de eens zo beroemde cichorei.

In Damwoude wordt momenteel een sûkereimuseum gebouwd. Sûkerei is het Friese woord voor cichorei. Door het drogen en het branden komt er een karamelachtige smaak aan de cichorei. Vandaar de naam sûkerei. In het sûkereimuseum kun je zien hoe cichorei verbouwd wordt en in de cichoreidrogerij wordt gedroogd . Op de foto hierboven zie je de ‘sûkereifabryk’ uit de Valom, bij de Valomstervaart. Bij het afbreken is alles zorgvuldig bewaard en daarna weer netjes opgebouwd.

Hier zie je een dwarsdoorsnede van de drogerij. In de drogerij zitten ‘eesten’, ovens. Daarboven een paar vloeren waar de cichorei te drogen gelegd wordt. Helemaal bovenin een schoorsteen om de vochtige lucht af te voeren.

 

Op 12 mei 2007 wordt op een stuk grond van het sûkereimuseum weer cichorei gezaaid. Dat gebeurt op dezelfde manier als honderd jaar geleden. Op de omgespitte of geploegde akker trekken de voorste mannen voren.

 

Die voren (geulen) komen op een afstand van dertig centimeter naast elkaar, in de voren moet het zaad komen. Daarvoor is het 'kroadtsje' uitgevonden: een houten wiel met een holle as waar het cichoreizaad in komt. In de as zitten kleine gaatjes.

Wanneer de kroadtsjerinner hiermee over het land loopt, dan valt er door die gaten cichoreizaad in de geul.

Achter de kroadsjerinner komen de vrouwen die de geulen met het zaad dichttrappen. Ze doen dat met speciale plankjes onder de klompen.

Wanneer de cichorei boven de grond komt, moet het uitgedund worden. Met de schoffel moeten de plantjes die te dicht op elkaar staan verwijderd worden. Tegelijk wordt ook het onkruid verwijderd.

Dat wieden gebeurt in grote groepen. Vroeger bewerkten grote groepen arbeiders uit Dantumadeel de velden waar cichorei werd verbouwd. Het uitdunnen van de planten en het schoffelen gebeurde in ploegen van wel dertig man. Zo'n ploeg van dertig man bestond uit mannen, vrouwen en kinderen en werd een ‘boom’ genoemd. De baas van zo'n groep was de ‘hounebaas’. Hij liep achter de groep aan en controleerde of ze het werk wel goed deden. Onder het zingen van Oudhollandse of Friese liedjes deden de arbeiders hun werk, van zonsopgang tot zonsondergang.

Zijn ze klaar met een akker dan trekt de hele boom naar het volgende veld en daar begint het werk van voren af aan.

Soms komen ze onderweg een andere groep (boom) tegen. Dat zijn natuurlijk de concurrenten. De scheldwoorden vliegen door de lucht en een enkele keer blijft het niet bij schelden… (klik hier voor een filmpje).

Wanneer je de cichorei niet uitdunt, dan krijgt de wortel niet voldoende ruimte om zich volledig te ontwikkelen. Dat zie je op deze foto.

De cichoreiplant is familie van de andijvie en van de witlofplant. Je kunt cichorei als groente eten maar in Dantumadeel gaat het om de wortel.

De cichoreiwortel lijkt op die van de suikerbiet. Hij is alleen veel dunner. De wortels worden laat in de herfst uit de grond gehaald en naar de cichoreidrogerij gebracht. 

Wanneer je de wortel laat zitten dan ontstaat er het tweede jaar een plant van wel twee meter  hoog. Die bloeit in juli en produceert later cichoreizaad.

De bouw van de sûkerei in Damwoude, 19 juni 2007

Cichorei verbouwen is een arbeidsintensief werk. Honderden inwoners van Dantumadeel verdienden hiermee een gedeelte van het jaar de kost. In het boek “Dantumadiel” van J.J.Botke wordt heel precies beschreven hoe de cichorei verbouwd wordt en wat er in de cichoreidrogerij allemaal gebeurt. Botke heeft er met de neus bovenop gestaan. Hij tekent en beschrijft de cichoreiteelt zo nauwkeurig mogelijk. In zijn tijd verdween de cichoreiteelt, en Botke wilde niet dat de kennis over de cichoreibouw verloren zou gaan. Op de website www.mavodesaad.nl/gs vind je het stuk van Botke over de cichorei. Zie: Botke over de cichorei.

Cichoreidrogerij 'De Samenwerking' omstreeks 1928 in Wouterswoude

Hier zie je dat de wortels aankomen bij de drogerij. De arbeiders staan nog even met de armen over elkaar voor de fotograaf. Van oktober tot en met december worden de wortels naar 'it fabryk' gebracht.

 

Tekening van J.J.Botke

Bij de drogerij worden de wortels eerst gewassen. Een cichoreidrogerij heeft veel water nodig om de bieten schoon te maken. Je treft ze daarom allemaal aan in de buurt van een vaart. Na het schoonmaken worden de wortels in stukken gesneden of gestampt. Dit gebeurt met het stampmes in de stampbak. Er is één drogerij in Dantumadeel waar dit zware werk met een stoommachine wordt gedaan.

  In de cichoreidrogerij zitten eesten, stenen kachels waarin turf gestookt wordt. Op roosters boven die eesten moeten de stukken cichorei drogen.

'It âld fabryk', cichoreidrogerij te Dantumawoude in 1925.

Hier zie je hoe de cichorei naar boven getakeld wordt. Het gaat eerst naar het bovenste rooster. De arbeiders staan daar in een vochtige hete ruimte in hun onderbroek te werken. Om het kwartier moeten ze de cichorei harken, zodat het meeste vocht uit de wortels verdampt. Dit doen ze van maandag tot en met zaterdag. Elke arbeider werkt 96 uur per week. Er zijn steeds twee mannen nodig voor dit harken, verdelen en drogen van de cichorei. Een drogerij heeft drie mannen voor dit werk. Een werkweek van een droger ziet er bijvoorbeeld zo uit: de eerste dag werkt hij 12 uur, de tweede dag 24 uur, de derde en vierde dag 12 uur de vijfde 24 uur en de zesde dag 12 uur. Zaterdagavond laat stopt de drogerij en zondagavond om 12 uur begint de nieuwe week. Dit werk gaat ongeveer dertien weken achter elkaar door. 

In 1892 wordt door de regering een onderzoek ingesteld naar de arbeidsomstandigheden in Nederland. In het hele land worden arbeiders en bazen gevraagd hoe hun arbeidsomstandigheden zijn. Vier mensen uit Dantumadeel doen hun verhaal. De arbeiders vertellen heel uitgebreid over het werk en wat ze verdienen. Voor vier euro per week werken ze bijna 100 uur en dat bij zeer hoge temperaturen. Hiernaast volgt een stukje uit het onderzoek. Het hele onderzoek vind je op de website www.mavodesaad.nl/gs en dan klikken op de link rechtsboven.

Vraag 3139:  Is het bij de eesten erg warm?  Antwoord: Ja.  Vraag 3140: Trekt de warmte door luiken weg?  Antwoord: Vroeger waren er luiken, maar toen wilde de warmte er niet uit, nu hebben wij schoorstenen.  Vraag 3141: Nemen die de warmte goed weg?  Antwoord: Ja, de warmte trekt aardig weg.  Vraag 3142: Kunt u het werk goed volhouden?  Antwoord: Dat gaat nog al aardig, anders had ik het zo lang niet gedaan; het is zwaar werk, men werkt in het hemd en de onderbroek, en dan loopt het zweet nog tappelings langs de handen; als de borst niet goed is, moet men er niet aan beginnen, al is men anders ook nog zo sterk.

Cichoreidrogerij van Prakken met 8 eesten.

Op de foto zie je de arbeiders van de grootste drogerij van Dantumadeel. De drogerij had 8 eesten (ovens). Met deze auto wordt de gedroogde cichorei naar de cichoreibranderij gebracht.

De gedroogde stukjes worden cichoreibonen genoemd. Door het drogen is 80% van het vocht er uit gehaald. In de cichoreibranderij wordt de cichorei in gesloten trommels verder verhit.

Daar krijgt de cichoreiboon zijn bruine kleur en karamelsmaak. Daarna worden de bonen gemalen en verpakt en kan de koffie gezet worden.

Tot slot, wat wil je drinken? Peekoffie.....of toch maar liever een glas cola?

tekst en foto's Dirk Corporaal 2007